Бона Сфорца д’Арагона
Бона Сфорца королева польская и великая княгиня литовская
Бона Сфорца д’Арагона (іт. Bona Sforza; 2 лютага 1494, Виджевано – 19 лістапада 1557 года, Бары) – міланская прынцэса, каралева польская і вялікая княгіня літоўская ў 1518-1556 гадах, другая жонка караля Жыгімонта I, дачка міланскага герцага Джана Галеаца Сфорца і Ізабелы Арагонскай.
Жыгімонт сустрэў сваю выбранніцу непадалёк ад Кракава, іх ўрачысты ўезд у сталіцу суправаджалі больш за 10 тысяч шляхты. Дарога была ўсланая дыванамі і кветкамі. На наступны дзень увечары госці праводзілі каралеўскую пару да дзвярэй спальні, дзе 51-гадовы кароль сеў на ложак з правага боку, 24-гадовая Бона – з левай. Слугі падалі ім віно і прысмакі, і маладыя засталіся сам-насам … Праз год у Боны нарадзілася дачка. Жыгімонт быў вельмі расчараваны.
Але ў канцы таго ж года каралева зноў была ў становішчы, і 1 жніўня доўгачаканы спадчыннік з’явіўся на свет. Пры хрышчэнні ён атрымаў радавое імя Жыгімонт і амбіцыйнае – Аўгуст.
Каралева-маці
Бона Сфорца з уласцівым роду Медычы уменнем плесці інтрыгі грунтоўна ўзялася за забеспячэнне свайму сыну светлага каралеўскага будучыні. Яму было толькі два гады, калі яна дамаглася пацверджання спрадвечных правоў сына на дзедаўскім Вялікае княства Літоўскае. Калі б не імкненне выдатнай італьянкі забяспечыць не залежную ад Польшчы карону свайму сыну, Люблінская унія, якая аб’яднала дзве дзяржавы ў адну канфедэрацыю, была б падпісана на паўстагоддзя раней.
На вялікакняскі пасад Жыгімонт II Аўгуста ўзышоў 18 Кастрычніка 1529 – менавіта ў гэты дзень дзевяцігадовы хлопчык атрымаў меч і шапку вялікага князя і заняў месца паміж маці і бацькам у троннай зале віленскага замка. Ён стаў самым юным з вялікіх літоўскіх князёў. Праз год стараннямі маці яшчэ пры жыцці бацькі яго абралі каралём Польшчы. Менавіта тады старэйшы Жыгімонт і атрымаў мянушку Стары.
Акрамя дачкі Ізабелы, каралева нарадзіла яшчэ трох – Соф’ю, Ганну, Кацярыну. Яны былі зайздросным еўрапейскімі нявестамі: Ізабэла пасля стала каралевай Венгрыі, Кацярына – каралевай Швецыі, Сафія – вялікай герцагіняй Браўншвейг-Вольфенбютельской. Ганна – жонкай караля Рэчы Паспалітай Стэфана Баторыя.
Нягледзячы на тое, што польская, беларуская і ўкраінская гістарычныя хронікі не надта пахвальна адклікаліся аб каралеве, між тым гэтыя землі абавязаны ёй незвычайным культурным уздымам. Менавіта Бона Сфорца прыўнесла італьянскую раскоша ў літоўскі княжацкі і польскі каралеўскі двор. Яна прывезла з сабой шматлікую світу з італьянскіх майстроў і кухараў. Пры ёй на ўсходніх землях стала модна разводзіць многія віды невядомых раней у гэтым баку гародніны і садавіны: на сталах кракаўскіх і віленскіх магнатаў з’явіліся апельсіны, лімоны, інжыр, аліўкі, разынкі, міндаль. У замках упершыню сталі чутны галасы экзатычных папугаяў. А арыстакраткі надзелі адкрытыя сукенкі з глыбокім дэкальтэ … Нават відэльцы ў польска-літоўская дзяржава таксама прывезла Бона.
Леонардо да Винчи. Бона Сфорца – Портрет
Але яе ўклад значна больш вагай, чым прывучванне польскай шляхты да еўрапейскага этыкету. Дзякуючы Боне Сфорца Еўропа пачула «Песню пра зубра», менавіта пры яе падтрымцы знакамітая паэма Мікалая Гусоўскага была выдадзена ў 1523 годзе ў Кракаве. Помнік праславяць цара Белавежскай пушчы Гусоўскаму можна сёння ўбачыць у цэнтры Мінска.
Удзячны паэт прысвяціў некалькі радкоў у прадмове сваёй каралеве. Праз чатыры гады апеты Гусоўскага зубр згуляе фатальную ролю ў лёсе каралеўскай пары: Бона ў 1527 чакала другога хлопчыка. Нягледзячы на сваё «цікавае становішча», вырашыла ехаць на паляванне, паколькі любіла азарт гэтага мужчынскага забавы. З Белавежскай пушчы для каралеўскай палявання спецыяльна прывезлі ў клетцы вялізнага мядзведзя. Звер спачатку паводзіў сябе ціха, але потым раз’юшыўся, задраў з дзясятак сабак, запаў у шаленства і, нарэшце, кінуўся на людзей – сярод першых ён напаў на конную Бону. Яна павярнула каня, каб паскакаў, але конь спатыкнуўся, і каралева вылецела з сядла. У выніку гэтага здарэння каралева заўчасна нарадзіла сына, якога ахрысцілі Войцэхам Альбрэхтам, і які ў той жа дзень памёр. Больш дзяцей у Боны не было. У той злапомны год ёй споўнілася 33 гады, а каралю Жыгімонту Старому – 60.
Выдатная італьянка была шчодра адорана эканамічным мысленнем, спрытам, адвагай і незвычайнай прагай грошай. Яе багацце ўзрастала дзякуючы ўласным набыткаў і немалым падарункам мужа, асабліва на беларускіх землях.
На другі год шлюбнага жыцця Бона атрымала ад яго Кобрынскае і Пінскае княства. Каб уступіць у валоданне імі, Боне давялося чакаць больш за тры гады, пакуль імі карысталіся пажыццёвыя ўладальнікі. У 1524 Бона заклала у Клецкім старостве мястэчка Сіняўка (на жаль, з гістарычных помнікаў у гэтай вёсцы засталося толькі будынак паштовай станцыі XIX стагоддзя). У тым жа годзе Жыгімонт Стары падарыў каханай жонцы пушчу ад ракі Супрасль да Коўна праз усю Гродзеншчыну – 200 км у даўжыню і 50 у шырыню. У Юрыя Радзівіла каралева выкупіла сабе Гродзенскае староства, у Гаштольдаў – Бельск, Нараў, Сураж. Толькі са сваіх уладанняў у Беларусі і Літве Бона атрымлівала 36000 дукатаў штогод – гэтыя даходы называліся «неапалітанскія Сумамі».
Адно з самых цікавых з пункту гледжання турызму месцаў Беларусі – вёска Моталь мае тысячагадовую гісторыю. У валадаранне каралевы Боны гэта мястэчка атрымала Магдэбургскае права – на 30 гадоў раней старажытнага Пінска. Паводле яе загадзе ў гэтым месцы быў узведзены палац, руіны якога яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя выглядалі вельмі пераканаўча. У каралеўскай рэзідэнцыі працавала шматлікая італьянская прыслуга … Сярод мясцовых жыхароў да гэтага часу распаўсюджаныя прозвішчы Палто, Кузюр, Базан.
Каралева будавала не толькі замкі (дарэчы, дзякуючы ёй у беларускай мове з’явілася слова «палац» ад італьянскага рэнесанснага «раlаzzо»), але і шпіталі, касцёлы, школы. Адзін з такіх касцёлаў – святой Ганны, фундатара якога была Бона Сфорца, і сёння можна ўбачыць у вёсцы Лунны Мастоўскага раёна Гродзенскай вобласці. Як Ўладарку Пінска Бону тытулаваных Pinensis domina. І яна была вельмі гасціннай гаспадыняй. Яна задумала грандыёзную зямельную рэформу, якую пачала ажыццяўляць у сваіх уладаннях. У пачатку 1550 гадоў каралеўскія землі былі падзеленыя на валокі (21.36 га). Для гэтага прыйшлося перамераць усе ўладанні Боны, скласці падрабязныя спісы двароў, у рэестры ўносіліся звесткі не толькі аб колькасці, але і якасці глебы.
Дзякуючы кіпучай дзейнасці Боны пачалі засяляцца малообжитые зямлі. Разрастаецца насельніцтву патрэбныя былі для земляробства нармальныя поля. Бона, верагодна, першая уладарніцы, якая падумала аб маштабнай меліярацыі. Сучасныя тапаграфічныя карты даносяць памяць пра гэта да нашых дзён: на ўсходняй ускраіне горада Кобрына ў Днепра-Бугскі канал ўпадае канал Боны. Да гэтага ж часу адносіцца яе спроба асушыць балота на поўдзень ад Кобрына. Ёсць звесткі, што па яе ж ініцыятыве зроблены яшчэ адзін канал – ад Пінскага замка да вёскі Стытычава (у 5 км ад Пінска), дзе знаходзілася каралеўская рэзідэнцыя. Канал існуе да гэтага часу.
Менавіта ў гады праўлення Боны наступае росквіт для многіх беларускіх гарадоў, з’яўляецца рэгулярная лінейная планіроўка вуліц, развіваюцца рамёствы і гандаль. Пры каралеве другі па значэнні ў Вялікім княстве Літоўскім горад – Гродна атрымлівае вадаправод, пры ёй тут масты вуліцы і гандлёвую плошчу. З імем цудоўнай італьянкі звязаны і Ратушнай гарадскі гадзіннік, праз стагоддзі якія сталі сімвалам Гродна. Першая згадка пра пяцісотгадовай гадзінах датуецца 1541 годам, калі Бона аддала распараджэнне ўзяць на службу гадзіннікавых спраў майстра для абслугоўвання іх механізму.
З імем Боны таксама звязана і будаўніцтва каменнага палаца ў Рагачове. Невядома, калі і кім быў разбураны гэты помнік, але згадка пра яго ўтрымліваецца ў публікацыях аб археалогіі ў часопісе “Наш край”, датаваным ў 1926 годзе. Куды больш пашанцавала замку ў Смалянах. Якія захаваліся да нашых дзён руіны замка сведчаць, што ён меў традыцыйную па тых часах трывалую браму, па вышыні роўную жылым карпусоў замка. Побач знаходзілася вялікая 5-павярховая вежа, упрыгожаная вытанчаным рэльефным дэкорам, блізкім па характары мастацкаму стылю рэнесансу. Ўнутры ацалелай вежы бачныя рэшткі вінтавой лесвіцы, шматлікія нішы розных памераў, рэшткі арачнага пераходу з галоўнага корпуса ў вежу, дэталі камінаў, скульптурнае пано на сцяне.
Мясцовыя жыхары з задавальненнем расказваюць пра легендарныя падземныя хады, нібыта злучаюць замак у Смалянах з Куцеінскі манастыр у Оршы. Згодна з старадаўняй легендзе, адзін падземны ход вядзе і ў драўляную Спаса-Праабражэнскую царкву. Па ім каралева Бона ездзіла на тройцы коней. Існуе і іншая легенда: кажуць, што цёмнымі восеньскімі вечарамі, калі туман ад рэчкі Дерновки засцілае ўсё вакол, і толькі верх вежы узвышаецца над белай смугой, аднекуль з-пад зямлі даносіцца музыка. У вокнах вежы ў прывідным ледзь кволенькай святле ўзнікае сілуэт жанчыны – каралевы Боны. Аднак спецыялісты нагадваюць, што фактычна Бона Сфорца магла тут жыць значна раней, чым быў пабудаваны палац.
Ня любімая магнатамі і шляхтай
Нягледзячы на ўсё тое добрае, што зрабіла каралева для беларускай зямлі, італьянку не надта любілі на новай радзіме. Прыдворныя ня мелі да яе асаблівай сімпатыі, паколькі яна спрабавала перанесці на польскую глебу італьянскую мадэль кіравання. Выкуп угоддзяў, раздача пасад асабліва набліжаным, абранне і каранацыя малалетняга Жыгімонта Аўгуста пры Добры дзень бацьку настроіліся супраць Боны польскую шляхту.
І хоць сродках ад вясельнага пасагу і нажытыя вялізнага стану, славалюбівай італьянцы ўдалося арганізаваць у Сенаце групу падтрымкі, ёй няпроста жылося ў новых землях. Аб каралеве любілі распавядаць брудныя і жахлівыя гісторыі. Казалі, каб як мага даўжэй заставацца малады, Бона купалася ў крыві нявінных дзяўчат, якіх выкідалі на кола з шыпамі ў адной з вежаў каралеўскага замка. Так нібыта сышло з жыцця 300 нявінніц.
Яшчэ адна любімая гісторыя мясцовай шляхты пра каралеву-іншаземку – аб яе афіцэрскім гарэме. Нібыта яна задавальняла оргіі з удзелам некалькіх дзесяткаў прыгажуноў-ахоўнікаў (а гэта ў асноўным былі палякі, шатландцы і немцы). Пра гэта было неадкладна паведамлена яе мужу, які загадаў пакараць смерцю ўсіх палюбоўнікаў. Але Бона вымаліць у Жыгімонта Старога прабачэнне для 3-га, 9-га і 27-га афіцэра з спісу. Некаторыя бяруцца сцвярджаць, што менавіта пасля гэтай гісторыі і пайшла мужчынская традыцыя падымаць тост за жанчын у такой паслядоўнасці!
Свякроў-атручальніца
Бона была выдатнай і клапатлівай (часам да крайнасцяў) маці. Пры гэтым яна адчайна не любіла тых жанчын, якіх аддаваў перавагу яе сын. Першую нявесту свайму ўлюбёнцу Бона выбрала сама, жонкай 23-гадовага Жыгімонта Аўгуста стала адна з 15 дзяцей чэшскага і венгерскага караля Фердынанда 17-гадовая эрцгерцагіня аўстрыйская Лізавета. Каранацыя маладой каралевы прайшла ў маі 1543, і з той хвіліны Бона проста не хавала нянавісці да нявесткі. Яна не дазволіла Лізавеце мець вялікі двор, прычым з 114 дваранак Лізаветы толькі тры былі немкі. Нарэшце стала дамагацца разводу сына з Лізаветай на той падставе, што яны сваякі. Так што жыццё юнай каралевы ні ў каго ў двары не выклікала зайздрасці.
Праз тры гады пасля вяселля нелюбімая нявестка памерла. Пахавалі маладую польскую каралеву і літоўскую княгіню ў віленскім касцёле святога Казіміра побач з вялікім князем і каралём Аляксандрам. Жыгімонт Аўгуст стаў вольным для новага шлюбу. Малады кароль не занадта гараваў аб гэтай смерці, у яго яшчэ да вяселля з’явілася любімая жанчына – Барбара Радзівіл, удава Гаштольда, які памёр у 1542 годзе, не пакінуўшы дзяцей. Маладая ўдава жыла то ў маёнтку нябожчыка мужа, то пры сваёй маці і брата Мікалая Радзівіле Рудога ў віленскім палацы. І калі Бона вырашыла зноў жаніць сына на адзінай дачкі Альбрэхта Гогенцолерн князёўне Ганне, каб прэтэндаваць на прускую карону, Жыгімонт Аўгуст паўстаў і таемна ажаніўся на сваёй каханай. Яго бацька першапачаткова забараніў сваім падданым прызнаваць гэты шлюб, але пасля смерці Жыгімонта Старога ў 1548 надышоў зорны час малады каралеўскай пары.
Ян Матейко. Семья Сигизмунда Старого
17 Красавік Жыгімонт Аўгуст прадставіў Сейму Барбару як сваю жонку, гэта раззлавала не толькі каралеву Бону, але і ўсю польскую шляхту. На жыццё Барбары Радзівіл не аднойчы замахваліся, абстаўляючы справа як няшчасны выпадак. Нягледзячы на гэта каранацыя Барбары адбылася 7 сьнежня 1550. Але неўзабаве пасля гэтага ўрачыстага падзеі маладая каралева і вялікая княгіня літоўская пачатку згараць, як свечка, і ўсе намаганні лекараў вярнуць яе да жыцця былі марныя. Кароль Жыгімонт II Аўгуст западозрыў, што маці датычная да атручвання жонкі. Бо пры двары была куча лекараў і аптэкараў старой каралевы. У гэтым таксама была перакананая і вышэйшая ведаць Польшчы і Літвы. Пагалоска адкрыта намякала на яе сваяцтва з самымі вядомымі еўрапейскімі атрутніка – Медычы і Борджа. Бона ў пахаванні нявесткі не ўдзельнічала. Хоць доказаў атручвання ніхто не атрымаў, паміж маці і сынам пачалася шматгадовая «халодная вайна».
Привидение замка Радзивиллов
Наступнай каралевай Жыгімонта Аўгуста стала сястра яго першай жонкі Кацярына аўстрыйская. Кацярына, ведаючы сумную жыццё сваёй сястры пад прыгнётам Боны, не моцна імкнулася стаць жонкай Жыгімонта. Тым не менш, шлюб адбыўся. Вяселле спраўлялі ў Кракаве, а ўжо праз два тыдні стала зразумела, што добрых адносін паміж мужам і жонкай не будзе.
Як і дзве папярэднія жонкі, Кацярына ня цяжарала, у 1558 цяжка захварэла, і пасля гэтага імкнулася вырвацца ад Жыгімонта Аўгуста дадому. Вярнуцца на радзіму ў Італію хацела і каралева-маці, але сын не хацеў, каб з яго рук сплывалі велізарныя зямельныя ўладанні Боны, замкі, гарады і мястэчкі. Ён лічыў маці вінаватай смерці сваіх першай і другой жонак і адкрыта яе ненавідзеў. Толькі заступніцтва англійскай каралевы Марыі Тюдор, сваячкі Боны, і дачкі Ізабэлы, якая была каралевай Венгрыі, знялі забарону на выезд. Каралева Польшчы Бона Сфорца выехала з Варшавы ў лютым 1556. Каралеўскі абоз суправаджалі закаваныя ў латы венгерскія гусары. Яны ахоўвалі не толькі жыццё Боны і 24 падводы з срэбрам, золатам і каштоўнасцямі. Вазы, гружаныя мэбляй, дыванамі, фарфорам і начыннем, забранымі з замкаў, якімі калі-то яна валодала, у гэтым абозе немагчыма было палічыць.
За сорак гадоў кіравання каралева Бона назапасіла велізарны стан. Вярнуўшыся на радзіму, яна пазычыла іспанскаму каралю Філіпу II з манархавай дома Габсбургаў ці то 420, ці то 430 тысяч дукатаў (адна такая манета ўтрымоўвала амаль 3,5 г золата 986-й пробы). Гэта стала фатальнай памылкай жанчыны, так добра разбіраюцца ў інтрыгах. Не жадаючы аддаваць доўг, Філіп загадаў яе атруціць. Прысуд прывёў ў выкананне асабісты лекар Ян Антоніо, падкуплены іспанскім каралём.
Памерла Бона ў 63-гадовым узросце ў поўнай адзіноце. Цела старой каралевы паклалі спачатку ў замкавай капліцы, дзе яно ледзь было не згарэла, калі труну ахапіла полымя ад свечак. Каралеву Бону пахавалі вельмі сціпла. Любімы сын так і не дараваў маці, нават пасля яе смерці.
Пазней яе дачка Ганна Ягелонка, жонка семигородского князя Стэфана Баторыя, які ў 1576-м стаў каралём Польшчы, заказала для яе багатае надмагілле, якое захавалася ў італьянскай Бары да нашага часу. Яна ж распарадзілася дараваць былому валоданню Боны Сфорца Пружанаў Магдэбургскага прывілеі разам са статусам горада, гарадскі пячаткай і гербам, які шмат у чым паўтарыў герб Мілана: на срэбным полі выгінаецца ўжо, з пашчы якога з’яўляецца немаўля. Гэты старажытны герб з’яўляецца сімвалам Пружанаў да нашых дзён.
Каралева Бона – адна з самых неадназначных фігур у беларускай гісторыі. Прыгажуня жонка, добрая маці, злая свякроў. Пры ўсім пры гэтым яна была мудрым дзяржаўнымі дзеячам, вельмі шмат зрабіў для беларускай зямлі.
Бона Сфорца стала жонкай кіраўніка Вялікага княства Літоўскага і караля Польскага Жыгімонта (Жыгімонта) Старога ў 1518 годзе. Аўдавелы трыма гадамі раней, Жыгімонт I марыў пра сына. Ад першага шлюбу ў яго было дзве дачкі, але прыклад бацькі караля Казіміра, у якога было шэсць сыноў і сем дачок, не даваў спакою. Тым больш што адсутнасць спадчыннікаў пагражала перапыніць дынастыю Ягелонаў (нашчадкаў Ягайлы).
Да замужжа будучая каралева атрымала бліскучую адукацыю, яна ведала права, геаграфію, латынь, тэалогію, філасофію і матэматыку. У яе жылах цякла кроў Медычы і Борджа, Бона сустракалася з вялікім Леанарда да Вінчы, які працаваў у палацы яе бацькоў Джана Галеаца Сфорца і Ізабелы Арагонскай. Дачка міланскага герцага была добрай партыяй, да таго ж яна была ў два разы маладзейшы за жаніха, адрознівалася прыгажосцю і рэдкім розумам.
/topics/puteshestvie-v-istoriyu
Цивілізацією першого типу ми станемо вже в найближчі сторіччя
Найдорожчі країни світу для відвідування туристами
